Krassen in schildpadschalen

Het orakel in het oude China

Orakelbeenderen, de tastbare overblijfselen van het orakel uit de Shangdynastie (1765-1122 v. Chr.), hebben met hun inscripties een belangrijk inzicht verschaft in de ontwikkelingen van het vroege karakterschrift.
Maar zij hebben ook in hoge mate bijgedragen aan ons hedendaagse begrip van de religieuze beleving van de elite in het oude China.

De Shang-dynastie, waarvan de laatste fase (omstreeks 1350-1100 v. Chr.) ook wel de Yin wordt genoemd, geldt als de bakermat van de Chinese cultuur, maar is zelfs voor veel sinologen onbekend terrein. Ondanks het enorme belang van archeologische vondsten wordt er relatief weinig onderzoek verricht naar de overblijfselen uit deze vroegste tijden van de Chinese beschaving.
Uit de Oostelijke Zhou-dynastie (omstreeks 770-221 v. Chr.) zijn talrijke geschriften overgeleverd die de Shang-dynastie uitvoerig documenteren. Deze secundaire bronnen geven echter een vertekend beeld, omdat deze documenten destijds in opdracht van de machthebbers van de Zhou-dynastie werden geschreven om de omverwerping van de Shang-dynastie voor het nageslacht te rechtvaardigen. Een betrouwbaarder beeld geven de archeologische vondsten afkomstig uit de Shang-dynastie. In dit artikel gaat het met name om botten met orakelteksten.
De belangrijkste vondsten van beenderen met orakelinscripties werden eind vorige eeuw gedaan bij het huidige Anyang, ten noorden van de Gele Rivier in Oost-China. Eens bevond zich daar Yin, de hoofdstad van de Yin-dynastie, die tegelijk de residentie van de Shangkoning en het territorium van het orakel was. Nu zijn er in dit gebied voornamelijk maisvelden te bewonderen, en de meeste beenderen die er gevonden zijn, zijn ondergebracht in museumcollecties elders in China, Taiwan of Europa.

Wichelaars
Het Yin-orakel betekende zeker niet het begin van de orakelgeschiedenis in China. Al in het vierde millenium voor Christus werd in Noord-China het wichelen, het waarzeggen gepraktizeerd.
In opdracht van een koning of een plaatselijke heerser zochten wichelaars contact met de vergoddelijkte voorouders.
Behalve dat ze hun mystieke werk in opdracht van de elite uitvoerden, is er niet veel bekend over deze wichelaars. We veronderstellen dat deze waarzeggers wellicht sjamanen waren. Een sjamaan kon voorkomen in verschillende aardse gedaanten en was een medium dat contacten onderhield met de godenwereld.
Voor het raadplegen van het orakel gebruikten de wichelaars beenderen van runderen, schapen en varkens. De botten werden eerst verhit en uit de barsten die daardoor ontstonden, werd een antwoord van de goden herleid. Aan de hand van deze antwoorden werd de toekomst voorspeld.
Bij het Yin-orakel werden verschillende nieuwe elementen ge’introduceerd in de bemiddeling tussen de wereld van de mensen en de goddelijke machten. Als eerste werden schildpadschalen toegevoegd aan het bestaande assortiment van beenderen waarop de antwoorden van het orakel werden vastgelegd. De rug en de buik van een schildpad stelden daarbij respectievelijk de hemel en de aarde voor. Door de hele geschiedenis heen en nu nog steeds – is de schildpad het symbool voor een lang leven.
De historicus Sima Qian, die van een sjamanenfamilie afstamt, verwoordt dit in de Shiji (Optekeningen van de Geschiedschrijver):

“De ouden uit het zuiden gebruiken de schildpad om hun bed recht te houden. Zelfs na twintig jaar, als de ouden overleden zijn, is de schildpad nog niet dood.”

Barsten in bot
Een ander element waarvan we vermoeden dat het bij het Yin-orakel als eerste werd toegepast, is het toepassen van een meer gecompliceerde techniek van waarzeggen. Voordat de beenderen werden verhit, werden met een boor gaten in de beenderen aangebracht volgens een bepaald patroon. De ligging van de vooraf geboorde gaten ten op zichte van de barsten die later door verhitting in het bot ontstonden, vormden samen een code.
De wichelaar kon uit deze code een bepaald antwoord herleiden.
De belangrijkste vernieuwing die het Yin-orakel aan het waarzeggen toevoegde, was het gebruik van tekens om het resultaat van de orakel-raadpleging op de botten vast te leggen. Deze voorlopers van de huidige karakters vormen een behoorlijk ontwikkeld schrift. Ze laten al enige vorm van abstractie zien, en zijn niet louter als pictogrammen op te vatten. Verondersteld wordt dat de tekens eerst met inkt werden getekend en later in het bot werden gekerfd. Zodoende leverde het Yin-orakel een van de allereerste geschreven bronnen van de Chinese beschaving. Het heeft wetenschappers in staat gesteld een beperkt beeld te schetsen van de maatschappij tijdens de Yin.
Het Yin-orakel verschilt in hoge mate met het orakel te Delphi dat we kennen uit de Griekse mythologie. In Delphi was de mens onderworpen aan de willekeur van een hogere macht. In China was de macht van de geraadpleegde voorouder relatief beperkt. De elite van de Yin raadpleegde het orakel om de houding van haar vergoddelijkte voorouders te peilen.
Over de formulering van deze houding, zoals die kenbaar werd gemaakt via orakelteksten, verschillen de meningen.
Sommige wetenschappers lezen de orakelteksten als een aaneenschakeling van vragen, anderen geven de voorkeur aan een interpretatie van de tekst in bevestigende zinnen.

Mensenoffers
De inhoud van de ingekerfde uitspraken varieert van uitlatingen over militaire expedities, de jacht en het weer, tot beweringen over ziekten, geboorten en dromen. Deze diverse onderwerpen zijn te verdelen in drie categorieën.
De grootste groep uitspraken betreft het raadplegen van het orakel over rituele offers. Op basis van deze uitspraken is achterhaald aan welke natuurgeesten of voorouders de offers gericht waren, welke riten er zoal uitgevoerd werden en waaruit de offers bestonden.
Zo zijn er uitspraken gevonden die op een ritueel offer wijzen waarvoor zogenaamde wu verbrand werden om regen af te smeken. Thans neemt men aan dat deze wu vrouwelijke sjamanen of slavinnen waren. Documenten uit latere dynastieën verklaren het teken wu als een uitbeelding van een kreupele waarvan de neus en de mond naar de hemel gericht zijn. Volgens de commentatoren van deze overleveringen was het gebruikelijk om na een periode van lange droogte een kreupele te verbranden. De hemel zou het al die tijd uit mededogen met de kreupele niet hebben laten regenen, omdat de druppels in de neusgaten van de arme zouden vallen.
Het merkwaardige fenomeen van mensenoffers kwam niet alleen bij het smeken om regen voor. Bij het oprichten van nieuwe gebouwen en vooroudertempels en bij begrafenissen van voorname personen was het heel gebruikelijk dat er mensen werden geofferd. Het waren voornamelijk krijgsgevangenen en vrouwen die de twijfelachtige eer te beurt viel de voorouders tevreden te stemmen.
In het orakel werden de voorouders aan wie deze rituele offers gebracht werden, gezien als hongerige beesten die gevoed moesten worden met dergelijke offers.
Dat voorouders gevreesd werden voor hun vloek, betekende echter niet dat ze geen geluk konden brengen. Net zoals in andere religies hebben ze een ambivalente natuur.

Toekomstvoorspellingen
Onder de tweede categorie vallen de uitspraken die specifiek betrekking hadden op de toekomst. Deze toekomstvoorspellingen waren uitspraken over leven en dood van de mens, over de vruchtbaarheid van de landbouwgrond, maar ook over de activiteiten die de koning had gepland.
De koning bekleedde een centrale positie in de Shang-dynastie. Hij was de drager van het hoogste politieke en militaire gezag en tegelijkertijd de bemiddelaar tussen de wereld van de mensen en de goddelijke machten. Dit hield voor de koning in dat hij al zijn handelingen moest verantwoorden tegenover zijn vergoddelijkte voorouders. Om bescherming voor zijn plannen af te dwingen, raadpleegde hij vooraf het orakel. Bijvoorbeeld wanneer hij een concubine wilde aankopen, werd eerst het orakel geraadpleegd om te weten te komen of de voorouders het samenzijn goedkeurden.
Als laatste categorie is een groep orakelteksten te onderscheiden die de oorzaak van een vloek of een ramp proberen te achterhalen. Zo weten we bijvoorbeeld dat Fu Hao, een van de vele vrouwen van koning Wu Ding (regeringsperiode 1200- 1181 v. Chr.) zo’n verschrikkelijke kiespijn had, dat hierover het orakel moest worden geraadpleegd. De vertaling, onder voorbehoud, van de orakeltekst luidt als volgt:

“Een zieke tand. Komt het door een vloek? Is het vader Yi die de veroorzaker is? Zal de kiespijn ophouden?”

Natuurgoden
Op grond van deze uiteenlopende orakelteksten zijn we in staat de religieuze structuur tijdens de Yin globaal te beschrijven. De orakelraadpleger richtte zich in de eerste plaats tot zijn vergoddelijkte voorouders die een eigen hiërarchie vormden. We nemen aan dat deze voorouderverering een centrale plaats in de religieuze beleving innam.
Daarnaast bestond er een pantheon van natuurgoden, met aan de top ‘de Hoogste Soeverein’ (Shangdi), aan wie offers werden gebracht en voor wie riten werden uitgevoerd. De macht van de natuurgoden was beperkt tot de natuurfenomenen. Een van de belangrijkste natuurgoden was de regengod. De regen was vooral tijdens de lente belangrijk, wanneer de gewassen werden gezaaid.
Offers om regen af te smeken werden gericht tot bepaalde bergen, rivieren en windrichtingen, die de regengod visueel voorstelden.
Natuurfenomenen als wolken, wind, donder en de regenboog waren onlosmakelijk met de regengod verbonden. Bewolking en regen kondigden regen aan, maar de regenboog was de onheilspellende voorbode van de droogte. De regenboog werd in het orakel voorgesteld als een tweekoppige draak of slang die water drinkt uit de stromen.

Hoogste soeverein
Een teken dat honderden malen in de orakelbeenderen gekerfd staat, is de voorloper van het karakter dat we nu kennen als di. Er zijn diverse theorieën die er de gewichtige betekenis van ‘hoogste soeverein’ aan geven, vanwege de vorm van het karakter. De meest gangbare theorie gaat ervan uit dat de betekenis van het karakter di nauw samenhangt met een sterk erop gelijkend karakter dat ‘bloemkelk’ betekent, het symbool voor de levensbron.
Het orakel is de eerste bron waarin expliciet verwezen wordt naar een hoogste macht. Di vormde de top van de kosmische hiërarchie, en oefende macht uit over de voorouders, de natuurgoden en de bij hen behorende natuurfenomenen.
Zodoende had Di te maken met alles wat het leven op aarde betrof.
Wanneer we een idee over de geaardheid van Di willen vormen, moeten we voor ogen houden dat het niet een vergoddelijkte voorvader is, of een god die op het niveau van de voorouderverering staat. In tegenstelling tot de voorouders en de natuurgoden kon de wil van Di niet worden beïnvloed.
Uit de orakelteksten is niet af te leiden dat Di als schepper van mens en dier gezien kan worden. Wie of wat verondersteld wordt het Yin-volk te hebben geschapen, blijkt niet uit het orakel. Het orakel verklaart alleen het bestaan van een hogere macht.
Uit latere perioden bestaan wel verschillende ontstaansmythen van de Yindynastie. Een versie luidt als volgt: Twee jonge vrouwen worden in een toren vergast op wijn, muziek en spijzen. Di stuurt een vogel om hen gade te slaan. Wanneer de vrouwen het gezang van deze vogel horen, willen ze hem kooien. Na een tijdje laten ze hem vrij en blijkt de vogel twee eieren te hebben gelegd. De jonge vrouwen slikken beiden een ei in. Een van hen raakt zwanger en baart vervolgens de oer-voorouder van de Yin.

Chris van Peteghem en Pauline Zeestraten

Uit: China Nu, jaargang 19, nr, 1994